ROZWÓJ SZKÓŁ MEDYCZNYCH
NA PRZYKŁADZIE OŚRODKA
W SALERNO

 

W starożytnej Grecji i Rzymie leczeniem mógł zajmować się każdy, kto sam siebie nazwał lekarzem, a jego działania przynosiły właściwe skutki. To właśnie na podstawie skuteczności oceniano poszczególnych medyków, a dekrety kolejnych cesarzy przydawały im przywilejów (1). Początkowo osoby zajmujące się leczeniem skupiały się wokół świątyń, zwłaszcza boga Asklepiosa, w którego lecznicze umiejętności wierzono. Z czasem, w oparciu o filozofię i matematykę, zaczęła się rozwijać medycyna świecka. Młody adept odbywał praktykę u innego lekarza, kształcił się korzystając z posiadanej przez niego wiedzy.

Młody adept odbywał praktykę u innego lekarza, kształcił się korzystając z posiadanej przez niego wiedzy. Za przykład niech posłuży szkoła metodyków, z Asklepiadesem i Soranusem z Efezu, czy założona w Aleksandrii szkoła empiryczna. Nie istniały jednak instytucje czy egzaminy weryfikujące kompetencje rzekomych medyków. Równocześnie dostrzegano niebezpieczeństwo związane z działalnością nieumiejętnych samozwańców i próbowano im przeciwdziałać doraźnymi ustawami i surowymi karami. Jak jednak pisze doktor Józef Polak:

Podział jurydyczny pomiędzy lekarzami a leczącymi nieukami nastąpił znacznie później (2)

Za moment tego podziału możemy uznać rozkaz króla Obojga Sycylii i Salerno, Rogera I-go, który w r. 1149 ogłosił:

Kto zamierza zajmować się leczeniem, ma stawić się przed naszymi urzędnikami i sędziami. Kto zuchwale nie zastosuje się do tego rozporządzenia pociągnięty będzie do odpowiedzialności i pozbawiony mienia, ażeby w państwie naszem żaden poddany nie znajdował się w niebezpieczeństwie stania się ofiarą lekarzy nieumiejętnych (3)

Dekret ten doprecyzował Cesarz Fryderyk II, ustanawiając w roku 1221, że żaden lekarz w królestwie nie może legalnie wykonywać zawodu lekarza, dopóki nie zostanie przebadany i publicznie zatwierdzony przez szkołę w Salerno. Do egzaminu można było podejść po odbyciu odpowiednich pięcioletnich studiów i rocznej praktyki pod kierunkiem doświadczonego lekarza (4). Następnie, w roku 1280 król Karol II Andegaweński określił Schola Medica Salernitana zaszczytnym mianem studium generale, potwierdzając jej samodzielność i status przywilejami (5). Tak więc placówka, położona malowniczo nad zatoką Morza Tyrreńskiego stała się najstarszą szkołą medyczną, której program nauczania został określony przez państwo, a tym samym alma mater tego typu uniwersytetów. 

Ironią losu jest, iż ten sam cesarz, który dekretem potwierdził znamienitość placówki w Salerno, trzy lata później powołał do życia Uniwersytet w Neapolu, co przyczyniło się do upadku znaczenia, a z czasem degradacji Szkoły Medycznej (6). Ostatecznie szkołę zamknięto na rozkaz króla Neapolu i marszałka Francji Joachima Murata 29 listopada 1811 roku, który jedynie Uniwersytetowi w Neapolu przyznał możliwość nadawania stopni naukowych w medycynie (7). Zanim jednak do tego doszło, przez wieki szkoła była centrum kształcenia medyków, a wypełniając zadanie weryfikacji kompetencji adeptów sztuki leczenia stała się kamieniem milowym w historii medycyny.

 

• (1) Np. Cesarz August zwolnił lekarzy z podatków, Hadrian uwolnił ich od obowiązku służby wojskowej. Konstantyn nałożył kary na tych, którzy by lekarza obrażali. U Ostrogotów lekarz miał wolny wstęp do pałacu. Vide J. Polak, O znaczeniu sztuki lekarskiej i o stanowisku lekarzy, Warszawa 1883, s. 42.
• (2) Ibidem, s. 31.
• (3) Ibidem, s. 35-36.
• (4) Józef Polak wśród obowiązków kandydata na lekarza wymienia też zobowiązanie o przestrzeganiu przepisów medycznych i kontrolę posiadanych leków oraz obowiązek donoszenia o oszustwach. Lekarz miał prawo pobierania opłaty za usługę, biednych jednak miał obowiązek leczyć bezpłatnie. Prawo zabraniało lekarzom prowadzenia aptek. Vide J. Polak, op. cit., s. 35-36.
• (5) Olaf Pedersen, The First Universities. Studium generale and the origins of university education in Europe, Cambridge 2000, s. 133.
• (6) W. Zaremba, Zarys dziejów szkoły lekarskiej w Salerno,Wrocław 1896, s.51. Znaczny wpływ na obniżenie pozycji szkoły miało też pojawieniem się innych szkół medycznych w Europie, w tym przede wszystkim Montpellier w Południowej Francji.
• (7) A. J. Katolo, Przekład pierwszego w Europie traktatu kosmetologicznego <De Ornatu Mulierum> Trotuli de Ruggiero z Salerno (1035-1097), [w:] Archiwum historii i filozofii medycyny, 2019, Nr. 82, s. 64.

Starożytne korzenie Salerno

Salerno, założone najprawdopodobniej przez Greków, było następnie kolonią rzymską słyną z właściwości prozdrowotnych. W jednym z listów wspomina o nim Horacy, żyjący w I wieku p.n.e. rzymski poeta, autor licznych pieśni, satyr i listów, który postanowił dla poratowania zdrowia wybrać się zimą do uzdrowiska. Chciał złagodzić ból trapionego reumatyzmem ciała. Wypytuje więc swego przyjaciela, niejakiego Walę, o znane nadmorskie miejscowości (8). Wymienia Baje – gdzie brano ciepłe kąpiele w siarczanych sadzawkach, źródła kluzyńskie, miejscowość Gabii w Lacjum i właśnie Salerno. Poeta tworzy w ten sposób katalog miejscowości uzdrowiskowych, do których zalicza Salerno, a tym samym potwierdza, że była to miejscowość znana wśród dbających o zdrowie Rzymian okresu wczesnego cesarstwa. Drugą przesłanką dowodzącą powiązania Salerno z medycyną w omawianym okresie jest łacińska inskrypcja nagrobna z I w n.e. wspominająca niejakiego Tyberiusza Klaudiusza Diogenesa, określonego jako medicus clinicus. Co ciekawe termin ten pojawiaja się w łacinie starożytnej stosunkowo rzadko. Znamy go między innymi z Epigramów Marcjalisa i kilku inskrypcji, ale nie występuje on w żadnym medycznym traktacie. Natomiast w łacinie średniowiecznej termin ten oznaczał lekarza odwiedzającego pacjentów przykutych do łóżek. Vittorio Bracco, który opracował dwa tomy epigrafów z okolic Salerno oraz dolin Sele i Tanagro, sugeruje, że jeszcze co najmniej dwie ze znalezionych przez niego inskrypcji potwierdzają istnienie w owym czasie w Salerno szkoły medycznej. Jednak ponieważ w żadnej z nich nie występują bezpośrednie określenia związane z medycyną, pozwolę sobie, idąc za H. Solin uznać je pominąć, uznają za wysoce hipotetyczny argument. Autorka ta, podsumowując w artykule “Classical Medicine in the Middle Ages: Was there a  Medical School at Salerno in Roman Times?” (9) dotychczasowe wyniki badań, zakłada na podstawie analogii do wiedzy jaką mamy na temat ośrodków sanatoryjnych działających w owym czasie w Grecji, że w Salerno działali medycy świadczący usługi kuracjuszom. Nie ma jednak żadnych przekonujących dowodów, aby sądzić, że funkcjonowała tam szkoła i że istnieją linki łączące starożytne spa ze średniowieczną uczelnią (10). Rozważa ona natomiast hipotezy wiążące Salerno z oddalonym 80 km na południe ośrodkiem w Velii (starożytna grecka Elea), czy leżącym nieco dalej Beneventum, gdzie inskrypcje potwierdzają obecność wielu lekarzy prowadzących praktykę, jednak i one zdają się znajdować poklask jedynie wśród lokalnych badaczy.

 

•  (8) Horacy, Dzieła wszystkie, tom II. tłum. O. Jurewicz, Wrocław 1988, s. 321-323.
•  (9) H. Solin, Focus: Classical Medicine in the Middle Ages: Was there a Medical School at Salerno in Roman Times?, [w:] “European Review”, Vol. 20, Nr 4, 04.09.2012.
• (10) Ibidem, s. 528.

Legenda założycielska

Nie do pominięcia przy omawianiu początków szkoły w Salerno jest legenda utrwalona między innymi na jednej z miniatur w Kanonie medycyny Awicenny (11). . Według niej początek istnienia szkole dało spotkanie czterech uczonych mężów: Helinusa lub Elysaeusa, który wykładał po hebrajsku, pochodzącego z Grecji Pontusa, Abdalaha lub Adela, który był Arabem, i wreszcie Salernusa, łacinnika, który ponoć opatrzył ranę greckiego lekarza, czym przykuł uwagę dwóch pozostałych. To spotkanie i rozmowa dały impuls do założenia przez nich wspólnoty w której kształcić się mieli medycy. Spotkanie tego typu nie dziwi, jeśli weźmiemy pod uwagę położenie geograficzne Salerno. Południowe Włochy były miejscem, gdzie stykały się wpływy Cesarstwa bizantyjskiego ze światem zachodnim. W licznych portach wybrzeża często cumowały muzułmańskie statki z Afryki Północnej, a na Sycylii od czasów starożytnych żyła liczna społeczność żydowska. Był to więc region wielokulturowy (12). Z legendy tej można odczytać dwie cechy szkoły w Salerno. Mianowicie – uniwersalizm, to, że od początku była dostępna dla uczniów pochodzących z różnych stron, użytkowników różnych języków i religii oraz że jej charakter nie ograniczał się jedynie do szkoły dla duchownych (13). 

Legendę tę opisał również Antonio Mazza, żyjący w XVII wieku przeor szkoły. Datuje on założenie uczelni na rok 802 (14 ). Swoją hipotezę postawił zatem w czasach znacznie oddalonych od początków i swietności szkoły. Choć nie znamy źródeł na podstawie których Mazza przyjął datowanie, datę tę potwierdza dzieło cysterskiego mnicha Placido Troyli “Istoria generale del reame di Napoli” napisane między rokiem 1747 a 1754. Łącząc wyznaczoną przez Mazzę datę z informacją utrwaloną w kronice opowiadającej o życiu i cudach Św. Trofimeny15 możemy założyć działanie szkoły w drugiej połowie IX wieku.
Wspomniana kronika podaje,że w czasie gdy zarządcą Amalfi był niejaki Pulcari (lata 867 – 878), leczenia młodej kobiety o imieniu Theodonanda na prośbę jej męża i rodziny podjął się przełożony medyków Hierolamus, który diagnozował ją w oparciu o liczne księgi.

 

• (11) https://pl.wikipedia.org/wiki/Szko%C5%82a_medyczna_w_Salerno#/media/Plik:ScuolaMedicaMiniatu ra.jpg [data dostępu 26-12-2020].
• (12) L. Ferre, The multi-cultural origins of the Salernitan Medical School: a historiographical debate, [w:] ,,Journal of Mediterranean Studies”, 2018, Vol. 27, Nr. 1, s. 1-2.
• (13) A. Castiglioni, op. cit., s.889.
• (14) Ibidem, s. 3.
• (15) Historia inventionis ac traslationes et Miracula Sanctae Trofimenae, [w:] “Ferdinando Ughelli, Italia Sacra”, Wenecja 1721, https://en.wikipedia.org/wiki/Schola_Medica_Salernitana [data dostępu: 30-12-2020].

Działalność Benedyktynów a szkoła w Salerno

Wacław Zaremba opisując dzieje szkoły lekarskiej w Salerno umieszcza genezę szkoły pomiędzy rokiem 694, kiedy to konsul rzymski Grzegorz ufundował klasztor reguły św. Benedykta, a rokiem 880, kiedy to książe Gaiferiusz podniósł do świetności tamtejszy klasztor Maksymiusza. Powołując się na “Storia documentata della Scuola Medica di Salerno” profesora Salvatore De Renzi, Zaremba wyraża sceptycyzm wobec pomysłu, aby szkoła była założona wyłącznie przez Benedyktynów, jak to twierdzi drugi historyk sztuki lekarskiej Franciszek Puccinotti (16). Teoria wiążąca założenie szkoły z działalnością Benedyktynów daje, że założona w IX wieku szkoła pierwotnie mieściła się w ambulatorium klasztoru, co wyjaśniałoby jej praktyczny charakter. Choć nie można jednoznacznie tego stwierdzić, nie należy pomijać wpływu działalności zakonu benedyktynów na tę placówkę.

Arturo Castiglioni, studiujący historię szkoły w Salerno, odnotowuje, że w średniowieczu miejscem, w którym mogły rozwijać się studia medyczne, były klasztory. Było tak dzięki bibliotekom stanowiącym zasób wiedzy, dzięki przyklasztornym szpitalom dającym możliwość opieki nad chorymi i dzięki powszechnemu szacunkowi, który zapewniał spokój badań. To mnisi kierowani monastyczną regułą miłości bliźniego zajmowali się ludźmi dotkniętymi różnymi chorobami zdobywając medyczną praktykę (17).  W roku 529 n.e., tym samym, w którym zamknięta została szkoła filozoficzna w Atenach, św. Benedykt założył klasztor na Monte Cassino i zalecił, aby w pobliżu powstał szpital dla chorych. Dzięki bogatej bibliotece bracia leczyli korzystając z wiedzy starożytnych mistrzów, takich jak Hipokrates i Galen, a także z tekstów  hebrajskich i arabskich (18). . Odwoływali się do ziołolecznictwa (19).  Jednak podstawą terapii była wiara w Boga. Połączenie filozofii chrześcijańskiej z myślą grecką i rzymską uczyniło z Monte Cassino ośrodek znany w całej Europie. Jedna z teorii podaje, że wpływ na rozwój Salerno miało właśnie Monte Cassino.

Zwolennikiem tej tezy jest żyjący w XVIII wieku niemiecki uczony i lekarz Johann Christian Gottlieb Ackermann (20). Nie ma pewności, czy to Benedyktyni założyli Schola Medica Salernitana. Niewątpliwie wśród pierwszych mistrzów szkoły byli zakonnicy, a pod ich pieczą placówka rozkwitła osiągając akme działalności. Żyjący na przełomie XI i XII wieku Orderic Vitalis, angielski kronikarz i mnich benedyktyński, może już śmiało stwierdzić w swojej “Historia ecclesiastica”, że Salerno to ,,najstarsza szkoła medycyny od dawna rozkwitła” (21).

 

• (16) W. Zaremba, op. cit. s. 52-53.
• (17) A. Castiglioni, The school of Salerno, [w:] ,,Bulletin of the Institute of the History of Medicine” , Październik, 1938, Vol. 6, Nr. 8, s. 887.
• (18) Biblioteka klasztoru w Monte Cassino wyposażona była w Arabskie traktaty medyczne, zarówno te, które były tłumaczeniami tekstów greckich, jak i te, które pierwotnie były napisane w języku arabskim, gdzie zostały przetłumaczone na łacinę; w ten sposób poznanie Hipokratesa, Galena i Dioskuridesa zostało uzupełnione i ożywione arabską praktyką medyczną, znaną z kontaktów z Sycylią i Afryką Północną. https://en.wikipedia.org/wiki/Schola_Medica_Salernitana [data dostępu 26-12-2020].
• (19) Wśród pism duchownych liczne były traktaty zwane Horti lub Orti, które zawierały opisy ziół najczęściej uprawianych w ogrodach klasztornych, gdyż znajomość roślin leczniczych była wówczas podstawą lecznictwa. Vide A. Castiglioni, op. cit. s. 886.
• (20) Vide Regimen sanitatis Salerni sive Scholae Salernitanae De conservanda bona valetudine praecepta. Stendal 1790.

Historia rozwoju placówki

Trudno jednoznacznie ustalić czas powstania Szkoły Medycznej w Salerno. Okres jej działalności możemy natomiast podzielić na trzy etapy:
a) okres rozwoju (IX-X wiek)
b) okres rozkwitu (XI-XIII wiek)
c) okres schyłkowy (XIV-XIX wiek)
Działalność pierwszego okresu rozsławiła szkołę jako miejsce gdzie podstawą wiedzy jest doświadczenie. Artur J. Katolo napisał napisał:

O lekarzach benedyktyńskich panowała opinia, iż nie są jedynie teoretykami wykształconymi na literaturze, ale dobrymi praktykami z wrodzonym talentem (22)

Sztuka lekarska odwoływała się do teorii humoralnej opracowanej w starożytności przez , ale także w znacznym stopniu do obserwacji wynikających z praktyki i eksperymentalnej wiedzy medycznej, opieki nad chorymi. Polegała na stosowaniu zaleceń higienicznych i leczeniu obejmującym stosowanie ziół, środków przeczyszczających i napotnych oraz upuszczaniu krwi, a także dodawaniu odwagi, podtrzymywaniu wiary i wypełnianiu chrześcijańskich potrzeb pacjenta. Kandydat na lekarza musiał wykazać się bardzo dobrym przygotowaniem intelektualnym, odpowiednią postawą moralną i dobrymi obyczajami oraz pochodzeniem z prawego małżeństwa. Curriculum studiorum trwało 9 lat i było podzielone na etapy:
1) trzy lata logiki (studia w zakresie filozofii, teologii i prawa);
2) pięć lat przedmiotów medycznych (w tym chirurgia i anatomia);
3) rok praktyki u boku doświadczonego lekarza

Odbycie pięciu lat studiów nad przedmiotami medycznymi i roku praktyki było obowiązkowym warunkiem podejścia do egzaminu. W ramach kształcenia ustawicznego, każdy lekarz co 5 lat zobowiązany był do uczestnictwa w sekcji zwłok (23). Takie sformułowanie programu pozwalała na kształcenie lekarzy, których umiejętności znane były w całej Europie. Do zyskującego sławę Salerno przybywały liczne znamienitości. Wśród potwierdzonych informacji, warto wymienić wizytę biskupa Verdun Adalberona w roku 984 (24),  czy opowieść mnicha z Reims, Richerusa, o wizycie lekarza z Salerno na francuskim dworze w 947 roku. Richerus zauważa, że wiedzę medyczną przybyły lekarz opiera raczej na praktycznym doświadczeniu niż książkach.

 

• (21) Ordericus Vitalis, The ecclesiastical history of Orderic Vitalis, Oxford 1969, s. 77.
• (22) J. Katolo, op. cit. s. 64.
• (23) A.J. Katolo, op. cit. s. 64.
• (24) A. Głusiuk, Historia szkoły medycznej w Salerno,[w:] ,,Mówią Wieki”, nr 6/2020, s. 23.

Okres rozkwitu placówki

A. J. Katolo zauważa, odwołując się do pracy La Scuola Medica Salernitana G. Del Vecchio, że

Lekarz z Salerno nie jest jedynie terapeutą, to jest tym, który zaczyna i kończy swoje obowiązki na diagnozie i leczeniu  (25)

 Ważną częścią działalności Salernitan było utrwalanie i przekazywanie wiedzy (26). Rozwinęła się tu na szeroka skalę działalność translatorska. Warto przywołać takie postaci jak: Konstantyn Afrykańczyk, Rogerius Salernitanus, Arcybiskup Salerno Alfano I czy Garipont.

Liber pantegni ( παντεάν )

Konstantyn Afrykańczyk

średniowieczny (XI wiek) rękopis medyczny 

BIBLIOTEKA NARODOWA NIDERLANDY

 

• (25) A J. Katolo, op. cit. s. 64.
• (26) Opublikowano tu liczne podręczniki np. podręcznik do chirurgii, tzw. Rogerina autorstwa Ruggero da Frugardo, zawierający opis narzędzi i sposoby używania, traktaty o chorobach oczu, gorączkach, o anatomii czy urynie. Vide. Ibidem s. 65.

Podsumowanie

Przyjąć zatem można, że historia szkoły w Salerno jest syntezą rozwoju myśli monastycznej opartej między innymi na starożytnej wiedzy medycznej i świeckich umiejętnościach praktyków. wkrótce …

BIBLIOGRAFIA

1. J. C. G. Ackermann. Regimen sanitatis Salerni sive Scholae Salernitanae De conservanda bona valetudine praecepta. Stendal 1790.
2. A. Castiglioni, The school of Salerno, [w:] ,,Bulletin of the Institute of the History of Medicine” , Vol. 6, Nr. 8 ( Październik 1938), s. 883-898
3. L. Ferre, The multi-cultural origins of the Salernitan Medical School: a historiographical debate, [w:] ,,Journal of Mediterranean Studies”, 2018, Vol. 27, Nr. 1, s. 1-17
4. K. H. Flakkus, Dzieła wszystkie, tom II. tłum. O. Jurewicz, Wrocław 1988
5. A. Głusiuk, Historia szkoły medycznej w Salerno, [w:] ,,Mówią wieki”, 6/2020, s.21-24
6. A. J. Katolo, Przekład pierwszego w Europie traktatu kosmetologicznego De Ornatu Mulierum Trotuli de Ruggiero z Salerno (1035-1097), [w:] ,,Archiwum historii i
filozofii medycyny”, 2019, Nr. 82, s. 63-71
7. Olaf Pedersen, The First Universities. Studium generale and the origins of university education in Europe, Cambridge 2000, s. 133.
8. J. Polak, O znaczeniu sztuki lekarskiej i o stanowisku lekarzy, Warszawa 1883
9. Leonard D. Rosenman, The Chirurgia of Roger Frugard, Bloomington 2002
10. H. Solin, Focus: Classical Medicine in the Middle Ages: Was there a Medical School at Salerno in Roman Times?, [w:] European Review, Vol. 20, Nr 4, 04.09.2012, s. 526-533
11. Ordericus Vitalis, The ecclesiastical history of Orderic Vitalis, Oxford 1969
12. W. Zaremba, Zarys dziejów szkoły lekarskiej w Salerno,Wrocław 1896

 

 

opracowała: 

Irmina Kozłowska

WYDZIAŁ NAUK HISTORYCZNYCH (kierunek HISTORIA)