KIEDY LEKARZ, TO LEKARZ, KIEDY CHIRURG, TO CHIRURG

kiedy lekarz to lekarz, kiedy chirurg to chirurg

 

Nie użyję noża, nawet w przypadku tych, którzy cierpią z powodu kamieni, ale zostawię to tym, którzy są wyszkoleni w tym rzemiośle*

Chirurgia jest nieodłączną dziedziną medycyny. Mimo wszystko nie w każdej epoce stanowiły one jedność. Termin „chirurgia” (gr. cheirourgie) powstał z greckiego słowa cheir  (ręka) oraz  ergos  (działanie, dzieło) i znaczy dosłownie rękodzieło. Ale termin ten mógł też określać uprawianie rzemiosła, sztukę czy też praktykę chirurgiczną, a wreszcie chirurgię w dzisiejszym rozumieniu tego słowa.[1] Bezsprzecznie do pierwszych zabiegów dokonywanych na ciele ludzkim musiały należeć zabiegi związane z porodami i urazami. Jedne i drugie wymagały doraźnej pomocy i nie wiązały się jeszcze z profesjonalnym uprawianiem lecznictwa. W porodach pomagały kobiety z najbliższego otoczenia. Pomocy również udzielali sobie wzajemnie myśliwi zranieni przez dziką zwierzynę, czy wojownicy, doznający urazów w walkach plemiennych. Stopniowo okazywało się, że do niesienia pomocy nie wystarczy korzystanie z darów przyrody, ale że konieczne jest wspomożenie ręki odpowiednim narzędziem. Tak zaczęły powstawać pierwsze narzędzia chirurgiczne, wykonywane z kości, kamienia, w późniejszym czasie z metalu. Wymagało to coraz bardziej skomplikowanych umiejętności i osoby mające je, zaczęły czynności zabiegowe wykonywać jako swoje częste, a później jedyne zajęcie. Takie były początki dziedziny, która później w medycynie greckiej została nazwana chirurgią.[2]

 

Pierwsze zabiegi chirurgiczne

Pierwsze zabiegi chirurgiczne były wykonywane już w kulturach egipskiej, fenickiej czy mezopotamskiej, jednak ich nieodłącznym elementem była magia, przesądy i nadprzyrodzone wyjaśnienia. Początkowo choroba była traktowana jako kara, a uzdrowienie jako dar bądź prezent pochodzący od bogów.  Z upływem czasu wyspecjalizowane w czynnościach leczniczych osoby przejmowały także funkcje związane z lecznictwem zabiegowym. Byli to na ogół kapłani różnych religii. Czynności chirurgiczne były jednak dalekie od magicznych zachowań towarzyszących innym metodom leczenia, a także od rozważań teoretycznych, a opierały się głównie na empirii. Ewentualne zachowania, czy wypowiadane formułki magiczne, były zazwyczaj czynnościami towarzyszącymi, mającymi jedynie wspomóc działanie racjonalne. Były jednak także zabiegi, które trudno jest wytłumaczyć doświadczeniem, a które należą do uważanych za rytualne. Ich wykonywanie wynikało z nakazu religijnego bądź obyczaju. Do zabiegów takich zaliczano obrzezanie, praktykowane w Chinach tradycyjne kształtowanie stóp dziewczętom czy trepanacja czaszki.[3] Początkowo istniała teoria, iż trepanacja wykonywana była w celach kaźni czy też rytualnych-wielu uczonych wątpi w anatomiczną wiedzę ludzi z epoki kamienia i jest zdania, że był to jedynie sposób na wypędzenie z ciała złego ducha. Jednak badania archeologiczne i antropologiczne dowodzą, że zabieg ten przeprowadzano we wskazaniach medycznych: po urazach, w celu leczenia migreny, epilepsji zaburzeń psychicznych, a także u dzieci charakteryzujących się nadmierną pobudliwością (dziś nazywaną ADHD). Wierzono, że pionierem tej operacji jest dobrze znany, między inny z przysięgi lekarskiej, Hipokrates, aczkolwiek znalezione malowidła naskalne przedstawiające trepanację wskazują na wykonywanie tego zabiegu już w protoneolicie.[4]

 

 

O medycynie egipskiej natomiast posiadamy informacje z relacji pisarzy greckich, z papirusów lekarskich i badania mumii egipskich. Homer mówił o lekarzach egipskich jako o najlepszych. Herodot przed Chrystusem (V w.) podnosił wysoki poziom lekarzy egipskich; a Egipt i Libię nazywał najzdrowszymi krajami, jakie znał. Najstarszy znany papirus (Kahun – Papyrus, ok. 2000 lat przed Chrystusem) porusza sprawy ginekologiczne i weterynaryjne. Papirus Edwina Smitha (1600 lat przed Chrystusem) zawiera przeważnie treści chirurgiczne, a Papirus Ebersa (1500 lat przed Chrystusem) znajdujący się w bibliotece uniwersyteckiej w Lipsku – mający przeszło 20 m długości, jest w całości poświęcony treści lekarskiej i zawiera ok. 900 recept przeciw różnym chorobom.[5] Wynika z nich stosunkowa dobra znajomość sposobów leczenia złamań, z unieruchomieniami za pomocą drewnianych deseczek, mocowanych lnianymi opaskami. Leczenie ran opierało się  głównie na nakładaniu opatrunków z tkanin roślin pochodzenia roślinnego, nasączonymi olejkami, bądź maściami wykonywanymi z miodu i tłuszczów. Zewnętrzne „guzy” różnego pochodzenia takie jak ropnie, tłuszczami czy torbiele usuwano za pomocą noża. Nie zachowały się żadne informację dotyczące szycia ran, chociaż wiadomo iż, znane było to osobom wykonywającym balsamowanie. Krwawienie tamowano przez ucisk, bądź również przez przykładanie do ran gorącego żelaza. Leczenia ran i złamań w starożytnych Indiach odbywało się podobnymi sposobami, jak w Egipcie, jednak tu już z pewnością opanowano umiejętność szycia ran. Używano do tego celu różnych naturalnych nici i igieł. Wykorzystywano też skarabeusze i pewne gatunki dużych mrówek, które szczypcami chwytały i przyciągały dwa brzegi rany, a po oderwaniu ich główek-spełniały rolę spajających klamerek. Przy użycia mrówek dokonywano szycia urazów jelita, wykonując szew jelitowy. [6] Zdumiewający zaś był poziom chirurgii, gdzie nawet dokonywano laparotomii, zeszywając skaleczone jelita i wykonywano operacje plastyczne, szczególnie uszu i nosa. Praktyka stała tu wyżej niż teoria, a medycyna i chirurgia stanowiły całość. [7] Panowało przekonanie, że tylko połączenie medycyny i chirurgii kształtuje doskonałego lekarza.

„Ten lekarz, któremu jedna z tych gałęzi jest obca przypomina ptaka z jednym skrzydłem”

Aforyzm ten przypisywany jest legendarnemu lekarzowi indyjskiemu Suśrucie. Usuwano także guzy, torbiele, odbarczano puchlinę wodną, usuwano kamienie z pęcherza moczowego, operowano zaćmę.[8] Metoda przemieszczania płatów skórnych w celu odtworzenia narządów nosi do dziś miano plastyki indyjskiej.

 

Chirurgia w Grecji i Rzymie

Za ojca współczesnej medycyny zachodniej, opierającej się na obserwacjach objawów klinicznych i wynikających z nich racjonalnych wnioskach, uznaje się Hipokratesa, greckiego lekarza, który jako pierwszy odszedł od:

,,religijno-mistycznej koncepcji choroby i oparł ją całkowicie na podstawach filozoficznych’’ [9].

W zbiorze Corpus Hippocraticum osiem traktatów podejmuje problematykę chirurgiczną. Pierwszy z nich, De officina medici, opisuje warsztat pracy lekarza. Opisano w nim szczegółowo, zagospodarowanie pomieszczenia do pracy lekarza, instrumentarium, doświetlenie pomieszczenia, role osób pomagających lekarzowi w przeprowadzeniu zabiegu. Ostre narzędzia chirurgiczne wykonywane były z brązu, pozostałe z cyny, ołowiu i spiżu. Używano też naczyń i przyborów z rogu oraz szkła. Instrumentarium, z jakiego korzystano w jatreionach, było bardzo urozmaicone. Różnego rodzaju noże, kleszczyki, sondy, szpatułki, wzierniki, rurki z pęcherzem, służące do lewatyw i wstrzyknięć, bańki, to tylko przykładowe jego składniki. Pozostałe pisma chirurgiczne zbioru Corpus Hippocraticum  opisują szczegółowo postępowanie przy opatrywaniu ran, owrzodzeń, przy przetokach, hemoroidach, złamaniach i zwichnięciach oraz zastosowanie wyciągów, które w antycznej greckiej chirurgii zajmowały poczesne miejsce. Poziom wiedzy chirurgicznej był bardzo wysoki, a metody postępowania leczniczego oparte na bogatym doświadczeniu. Jedną z podstawowych trudności, na jakie napotykał chirurg, był brak znajomości podwiązki naczyniowej, pozwalającej opanować krwawienie. Dlatego do podstawowych metod tamowania krwawienia, obok ucisku i stosowania zimna, należało przyżeganie rany gorącym narzędziem.[10]

Podsumowując, można stwierdzić, że hipokratyczny lekarz był badaczem, ale przede wszystkim rzemieślnikiem, któremu w pracy towarzyszyli uczniowie oraz innymi medycy, z którymi analizował każdy przypadek chorobowy. Gdy potrzebna była interwencja chirurgiczna, łączył rolę lekarza chorób wewnętrznych, chirurga oraz ortopedy.[11]

 

 

Chirurgia, jaką znamy między innymi z pism Corpus Hippocraticum, była powszechnie uprawiana przez lekarzy greckich i wraz z nimi przeniosła się do Rzymu. W starożytnym Rzymie lekarzami byli początkowo Grecy, wszak to grecka szkoła medyczna była wówczas najsłynniejsza. Asklepiades z Bitynii, nie uznający, przynajmniej w znacznym zakresie, spuścizny nauk Hipokratesa, głosił zasadę leczenia: „cito, tuto, et iucunde (curare)”. To jemu, zwyczajowo, przypisuje się wprowadzenie zabiegu przecięcia tchawicy (tracheotomia), chociaż o wiele wcześniej, właśnie w krytykowanych przez Asklepiadesa pismach  Corpus Hippocraticum znajdujemy wzmiankę o wykonywaniu tracheotomii (w przekładzie łacińskim): „…fstula in fauces ad maxillas intrudenta, quâ spiritus ad pulmonum trahatur”.

Wprowadzono w chirurgii zasady do dziś aktualne: złamania i zwichnięcia nastawiać, ropnie nacinać, ciała obce usuwać a wady wrodzone korygować… Jeśli tylko oczywiście, medyk był w stanie cokolwiek w tej dziedzinie wskórać. Wielką sławę w chirurgii zyskał Soranos z Efezu, ceniony chirurg i pionie położnictwa.

W starożytnym Rzymie lekarzami byli początkowo Grecy, wszak to grecka szkoła medyczna była wówczas najsłynniejsza. Asklepiades, nie uznający, przynajmniej w znacznym zakresie, spuścizny nauk Hipokratesa, głosił zasadę leczenia: „cito, tuto, et iucunde (curare)”. To jemu, zwyczajowo, przypisuje się wprowadzenie zabiegu przecięcia tchawicy (tracheotomia), chociaż o wiele wcześniej, właśnie w krytykowanych przez Asklepiadesa pismach  Corpus Hippocraticum  znajdujemy wzmiankę o wykonywaniu tracheotomii (w przekładzie łacińskim):

fstula in fauces ad maxillas intrudentaquâ spiritus ad pulmonum trahatur (12)

Wprowadzono w chirurgii zasady do dziś aktualne: złamania i zwichnięcia nastawiać, ropnie nacinać, ciała obce usuwać a wady wrodzone korygować… Jeśli tylko oczywiście, medyk był w stanie cokolwiek w tej dziedzinie wskórać. Wielką sławę w chirurgii zyskał Soranus z Efezu, ceniony chirurg i pionie położnictwa.

Największym znawcą chirurgii starożytnej okazał się encyklopedysta Aulus Cornelius Celsus, żyjący prawdopodobnie  na przełomie I w. przed Chrystusem i I w. po Chrystusie., który z wielką dokładnością opisał wiele schorzeń i zabiegów chirurgicznych. Instrumentarium używane ówcześnie zachowało się w wykopaliskach Pompei.

Z jego pisma możemy wywnioskować, że jego umiejętności zawodowe były doskonałe, a jego wiedza o medycynie była wyczerpująca. Został także obdarzony umiejętnościami literackimi (13)

W odróżnieniu od Asklepiadesa, uznawał hipokratyczną chirurgię, a opis zabiegów,  które pozostawił, świadczą, że jeżeli faktycznie nie praktykował w zawodzie lekarza, to był przynajmniej ich pilnym obserwatorem wszystkich zabiegów  które opisał. W operacji przepukliny opisał np. wszelkie kolejne czynności i sposób ich wykonania. Szczególnie wiele miejsca poświęcił urazom wojennym, dlatego uważa się, że dał podstawy teoretyczne chirurgii wojskowej czasów rzymskich. Celsus opisał stosowane w Rzymie podwiązywanie naczyń, nieznane w czasach Hipokratesa. ​ 

W księgach VII i VIII De medicina znajdują się opisy: hemostatycznego szwu rany (szew nieznany Hipokratesowi), zakładania podwiązki naczyniowej, objawów urazowego uszkodzenia mózgu w postaci krwistego wycieku z nosa i ucha, wymiotów, drgawek, szwu jelit w razie ich uszkodzenia, a także szwu samej otrzewnej. Wśród licznych operacji Celsus wymienia i opisuje: trepanacje, resekcje, amputacje, nakłucie jamy brzusznej, operacje żylaków, kastracje, cewnikowania, operacje plastyczne z przesunięciem płata skórnego w celu odtworzenia ubytków skóry nosa, ucha, warg, napletka, usuwanie kamieni nerkowych, zaćmy itd.  W księdze VII opisuje również szczegółowo operacje: przepukliny pępkowej, leczenie ropni, usunięcie pocisków z ciała, leczenie ran kłutych ciała, leczenie przetoki odbytu (14).

Wraz z przybyciem do Rzymu Galena, który wcześniej  w ojczystym Pergamonie leczył gladiatorów, nastąpiła nowa era w medycynie. Jednak mimo że pisał w swych dziełach także na tematy chirurgiczne, chirurgii praktycznie tu nie uprawiał. Opisał za to instrumentarium, sposoby dokonywania zabiegów, w tym zabiegów przy ranach drążących i jamy brzusznej i klatki piersiowej, szycie ran i podwiązywanie naczyń. Uznawał za korzystne ropienie ran pus bone et laudabile,  w myśl przyjmowanej przez niego zasady. że natura nie tworzy niczego bez celu. Ten pogląd zaciążył na długie lata na średniowiecznej chirurgii. Galen był lekarzem cesarza Marka Aureliusza, Kommodusa i Septymiusza Sewera. Napisał kilkaset rozpraw których treść nie była w większości kwestionowana przez kolejnych 1500 lat (15).

Informacji o chirurgii w starożytności dostarcza nam również archeologia. Jednym z najbardziej znanych odkryć jest odnalezienie narzędzi chirurgicznych w Pompejach, które zostały przykryte pyłem wulkanicznym po wybuchu Wezuwiusza w 79 r. n .e.. Obecnie narzędzia te znajdują się w muzeum w Neapolu i są to m.in. strzykawki, sondy, noże, skalpele, katatery, kleszcze, igły, łyżeczki, wzierniki dopochwowe i odbytnicze. Kolejnym znanym znaleziskiem  są narzędzia chirurgiczne  z Bingen w Niemczech.  W jednym  z grobów  w  1925  r.   znaleziono  ponad  60 narzędzi  z  II     w. n.  e.  należących  do rzymskiego  lekarza wojskowego. Jedna  z największych i najbardziej kompletnych  kolekcji rzymskich  narzędzi  chirurgicznych  pochodzi  z  Domu  Chirurga  w  Riminii,  gdzie  odkopano  150  narzędzi. Dom, w którym był gabinet  zabiegowy, powstał  około  II    w. n.    e.    i należał do    greckiego  chirurga  Eutychcsa,  który  najprawdopodobniej był  lekarzem  wojskowym,  gdyż większość  znalezionych  instrumentów  takich jak  dłuta,  kleszcze,  narzędzie  do  wyciągania  grotów  strzał  było  wykorzystywanych  przy  zabiegach  kostnych  i  leczeniu  ran (16).

 

Slide
OdtwórzPlay
Domus del Chirurgo. Rimini

DOM CHIRURGA W RIMINI

 

Chirurgia w średniowieczu

Chirurgia i medycyna wewnętrzna częściowo zjednoczyły się w starożytności. Taki stan rzeczy nie utrzymał się jednak  w średniowiecznej Europie. Upadek cesarstwa zachodnio rzymskiego. Jego terytorium wraz z całym dobytkiem naukowym i kulturowym zostało podzielone pomiędzy ludami i plemionami, które przyczyniły się do upadku. Do tego należy dodać datę późniejszą, rok 642, kiedy to Arabowie przejęli Aleksandrię podczas trwających najazdów na Egipt (był on wówczas pod panowaniem cesarstwa bizantyńskiego) (13).  Kultura islamska znaczną część naukowego dobytku starożytnych Rzymian i Greków. Dodatkowo zaczęła je znacząco wzbogacać pracami islamskich medyków. Podzielona i przejęta wiedza naukowa przez wiele lat nie dotarła w całości do chrześcijańskiej Europy. Na to trzeba było czekać jeszcze kilkaset lat, kiedy na łacinę zaczęto tłumaczyć zarówno teksty greckie i łacińskie jak i arabskie. Oznacza to długi okres regresu w postępie wiedzy medycznej i umiejętnościach zabiegowych (14).

W średniowiecznej Europie łacińskiej  nauka i praktyka sztuki medycznej stała się domeną zakonników. To oni w większości mieli najlepszy dostęp zachowanych ksiąg. Niestety jeśli chodzi o chirurgię, nawet dla osób duchownych stała się „zakazana”.

Ich działania, szczególnie te dotyczące wypraw wojennych i odbierania porodów budziły niepokój i niezadowolenie władz kościelnych. Za sprzeczność uważano fakt, że duchowny może naruszać ciało i sprawiać ból innemu człowiekowi. Należy pamiętać, że tamtejsze zabiegi chirurgiczne były nieporównywalnie niebezpieczniejsze od dzisiejszych a śmierć pacjenta wskutek zabiegu o wiele bardziej kojarzyła się z winą chirurga niż śmierć pacjenta po nieudanym leczeniu przez lekarza . Dodatkowo, uważano, że część duchownych uczyniła z owych praktyk formę zarabiania, jak to pisał dekret, „odrażających pieniędzy” (15) (16) (17)

Niech mnisi i kanonicy regularni nie studiują prawa świeckiego ani medycyny… Doszło do naszej wiadomości, ze rozpowszechnił się zły i przewrotny zwyczaj, a mianowicie, że mnisi i kanonicy regularni, już po przyjęciu habitu i złożeniu ślubów zakonnych  lekceważąc zalecenia i reguły świętych nauczycieli Benedyktyna i Augustyna podejmują studia nad prawem świeckim oraz studia medyczne w nadziei na zyski materialne (18)

Zaczęto wprowadzać zakazy dotyczące oddalania się mnichów od klasztorów co kolidowało nie tylko z wyprawami wojennymi, ale także z nauką nowych praktyk medycznych. Uniemożliwiało to praktykowanie większości zabiegów chirurgicznych. Później, na synodzie laterańskim w 1215 roku zabroniono duchownym używać ostrzy i ognia. Były to podstawowe narzędzia, potrzebne do przeprowadzenia jakiejkolwiek operacji,  więc mnisia  chirurgia musiała zostać całkowicie zaprzestana

Ponadto, sztuką chirurgii, która pozwala na wypalanie i amputacje, nie może zajmować się subdiakon, diakon ani kapłan (19)

Jednocześnie powstawało prawo rozszerzające kompetencje ludzi bez wykształcenia medycznego, praktykujących jednak zawody bliskie zagadnieniu ciała człowieka. Za takich uważano balwierzy, którzy dotychczas golili i usuwali nagniotki, łaziebników, którzy jak sama nazwa wskazuje pracowali w łaźniach, a nawet katów. W 1163 edykt z Tours udzielił im pozwolenia na wykonywanie zabiegów chirurgicznych.

 

wkrótce ciąg dalszy

 

 

BIBLIOGRAFIA

  •  (1) Skalski Początki chirurgii w najdawniejszych czasach https://www.cxnews.pl/poczatki-chirurgii-w-najdawniejszych-czasach,361.html​ 
  •  (2)  Brzeziński, Historia medycyny, red. T. Brzeziński,  PZWL, Warszawa 2014​​, s.140
  • (3) Brzeziński,Historia medycyny,red. T. Brzeziński,  PZWL, Warszawa 2014​, s. 140-141
  • (4) Łach, J.Wojnarowicz, K.Wilemska-Kucharzewska, M. Kucharzewski, Trepanacja czaszki na przestrzeni wieków, EverethPublishing, 2018
  • [5]  Z. Domosławski, Wprowadzenie do medycyny, Jelenia Góra, 2007, str.19-20
  • [6] T. Brzeziński, Historia medycyny, red. T. Brzeziński,  PZWL, Warszawa 2014, str.144-145
  • [7] Z. Domosławski, Wprowadzenie do medycyny, Jelenia Góra, 2007, str.21
  • [8] J. Skalski Początki chirurgii w najdawniejszych czasach https://www.cxnews.pl/poczatki-chirurgii-w-najdawniejszych-czasach,361.html
  • [9] T. Brzeziński, Zdrowie i choroba w starożytności i średniowieczu, w: Historia medycyny, red. T. Brzeziński, Warszawa 2016, str. 88
  • [10] T. Brzeziński, Historia medycyny, red. T. Brzeziński,  PZWL, Warszawa 2014, str. 146
  • [11] J. Krajewska, Nie tylko ,,O sztuce lekarskiej” w wybranych pismach Corpus Hippocraticum, Saeculum Christianum t.XXV, 2018
  • [12] J. H. Skalski, R. W. Gryglewski, Zasłużeni dla medycyny, Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2009
  • [13] T. Brzeziński, Historia medycyny, red. T. Brzeziński,  PZWL, Warszawa 2014, str. 148
  • [14] R. F. Mould, Wybrane wydarzenia z historii medycyny ze szczególnym uwzględnieniem raka, Via Medica, str. 259
  • (10) We wstępie do angielskiego tłumaczenia De medicina z 1756 r. (prawdopodobnie pierwsze angielskie tłumaczenie dzieła) James Greive twierdził, że z tekstu przetłumaczonego wynika jednoznacznie praktykowanie medycyny przez Celsusa: „Mogłem przytoczyć wiele fragmentów tej książki, aby udowodnić, że jest lekarzem”. Por. . A. Greive, Cornelius Celsus of Medicine In eight books, London 1756 oraz J. Krajewska,  „Artefix Medicinae”, czyli o Celsusie i „De Medicina”
  • (11) Prawdopodobnie pierwszym który próbował podważyć teorie Galena Był  al-Razi (Abū Bakr Muhammad Zakariyyā Rāzī). Kwestionował m.in. Jego wersję teorii humoralnej oraz twierdził, że opisy gorączek sporządzone przez Galena nie są zgodne z jego obserwacjami klinicznymi. Niestety natrafił na opór ówczesnego środowiska medycznego, oskarżano go arogancję mimo, że  wielokrotnie wyrażał swoje pochwały i wdzięczność Galenowi za jego wkład i pracę, mówiąc: Modliłem się do Boga, aby kierował i prowadził mnie do prawdy, pisząc tę książkę. Por. Bashar Saad, Omar Said, Greco-Arab and Islamic Herbal Medicine: Traditional System, Ethics, Safety, Efficacy, and Regulatory Issues, John Wiley & Sons, 2011→  ZOBACZ Greco-Arab and Islamic Herbal Medicine: Traditional System, Ethics, Safety … – Bashar Saad, Omar Said (2) Ibidem, s. 31.
  • (12) M. Cybulska, Rzymskie narzędzia chirurgiczne, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 54/2, 133-134, 2009​ 
  • (13) Więcej na temat losów Biblioteki Alksandryjskiej na stronie Library of Alexandria | Description, Facts, & Destruction | Britannica
  • (14)  L. J. Conrad, M. Neve, V. Nutton, R. Porter, A. Wear,  „The Western medical tradition  800 BC to Ad 1800”,  (s.93-130)
  • (15) T. Brzeziński, „Historia Medycyny”, Warszawa 2004, (s.151-155)​’
  • (16) D. Amundsen, „Medieval canon law on medical and surgical practice by the clergy”, Bulletin of the History of Medicine, Vol. 52, s.39.
  • (17) H, J.  Schroeder, „Disciplinary Decrees of the General Councils”, St. Louis: Herder, 1957,  s.201
  • (18)​ „Dokumenty Soborów Powszechnych”, opracowanie: A. Baron, H. Pietras, T.II (869-1312), Kraków 2003. s. 147. 
  • (19)  Ibidem, op. cit. s. 257. 

 

opracowali: 

Aleksandra Kasztelan, Stanisław Gołębiewski

Wydział Medyczny​ (kierunek lekarski)