BÓSTWO, MAG, LEKARZ

Według Woltera:

… lekarze zapisują lekarstwa, o których niewiele wiedzą, na choroby, o których wiedzą jeszcze mniej, ludziom, o których nie wiedzą nic.”**

Prawdą jest, że to wyłącznie Bóg jest wszechwiedzący. Tak podpowiadają nam różnego rodzaju wyznania. W wielu religiach jest to własność przypisywana Bogu. Zgodnie z nią wszechwiedzący Bóg jest sprzeczny z istnieniem wolnej woli. Paradoks o którym pisał R. Dawkins w “Bogu Urojonym” – zdaniem Dawkinsa Bóg nie może być jednocześnie wszechwiedzący i wszechmocny gdyż obie te cechy się wykluczają , tzn. jeżeli jest wszechwiedzący to posiada wiedzę na temat przyszłości, nawet na temat swojej przyszłości tj. tego jak w przyszłości będzie postępował – jednak jeżeli posiada taką wiedzę to ona ogranicza jego zachowanie – nie może być więc wszechmocny – gdyby był wszechmocny, czyli byłby w stanie sprzeciwić się swojej przyszłości, to nie byłby wszechwiedzący – bo nie byłby w stanie odgadnąć przyszłości.

Darwin natomiast uważał, że Bóg nie jest wszechwiedzący, bo dał ludziom wolną wolę – więc Bóg nie jest w stanie przewidzieć jakie będą zachowania człowieka – gdyby był w stanie to przewidzieć to człowiek nie miałby wolnej woli bo jego przyszłość byłaby z góry ustalona.

Magowie zgodnie z definicją są nauczycielami, którzy posiedli wiedzę tajemną i umiejętność wywoływania zjawisk nadprzyrodzonych lub babilońskim lub chaldejskim kapłanem zajmujący się magią i astrologią. W Biblii dodatkowo mag pojawia się jako mędrzec ze Wschodu a w tradycji apokryficznej: jest nim każdy z Trzech Króli.* Wyciągnąć więc możemy wniosek, w którym okazuje się, iż to lekarz jest najmniej kompetentny do wykonywania zawodu, w którym wymaga się od niego nad wyraz wiele. W końcu poznanie budowy i zasad funkcjonowania organizmu ludzkiego jest porównywalne z przepłynięciem wpław oceanu: zajmuje długo.

Wyjść można z założenia, że skoro medycyna towarzyszy ludziom właściwie od prehistorii (przy czym nieustannie się rozwija) to warto by pokłonić się tym, którzy mieli wpływ na jej rozwój. Powinno się w jakimś nawet najdrobniejszym stopniu oddać hołd tym, dla których możemy odnieść słowa słowa Winstona Churchilla :

Nigdy w dziejach ludzkich konﬂiktów tak wielu nie zawdzięczało tak wiele tak nielicznym***

i uhonorować chociaż niewielką część z tych. Nasza prezentacja to przybliżenie sylwetek rewolucjonistów medycznych oraz przypomnienie ich największych osiągnięć w kolejności chronologicznej. Mamy nadzieję, że gdy popatrzy się na naszą prezentację całościowo stworzy ona odbiorcy swoistą oś czasu, na której możemy zaobserwować momenty przełomowych odkryć, czy praktyk, które otworzyły nowe drzwi przed pokoleniami kolejnych lekarzy i dały nadzieję na odzyskanie zdrowia i często nawet życie wielu pacjentom.

Wstęp

Ludzie od czasów starożytnych starali się zapobiegać chorobom i je leczyć, często jeszcze zanim właściwie znali przyczyny chorób i mieli podstawy do podjęcia właściwych terapii… W starożytności medycyna obracała się po części w sferze sakralnej, częste były praktyki składania ofiar bóstwom z nadzieją, że uchroni to ludzi od zaraz i zapewni zdrowie^[1]. Dzięki odkryciu pisma klinowego oraz relacjom pisarzy greckich Homera czy Herodota^[2] poznana została medycyna starożytnej Mezopotamii, Egiptu, a także Grecji i Rzymu. Najwcześniejsze wzmianki na temat lekarzy pojawiają się w Odysei^[3]. Homer stawia ich w swoim dziele na poziomie wróżbitów. W innym wielkim dziele – Iliadzie^[4] – wyraża uznanie dla wojskowych chirurgów. Grecki pisarz Herodot podkreśla wysoki poziom lekarzy egipskich, pisze: „Jeśli chodzi o medycynę egipską, to jest ona uporządkowana następująco: każdy lekarz zajmuje się tylko jedną chorobą, a nie kilkoma. W całym kraju jest dużo lekarzy, ponieważ są specjaliści od chorób oczu, inni od głowy, inni od zębów. Inni są od brzucha, a jeszcze inni od chorób głębiej ukrytych(…)”^[5] Zaś pierwszym lekarzem znanego z imienia jest Imhotep (XXVII w. p.n.e) – kapłan, urzędnik i architekt na dworze faraona Dżesera, wyniesiony po śmierci do rangi bóstwa^[6].

Mezopotamia

W starożytnej Mezopotamii chorobom przypisywano nadnaturalne pochodzenie, były uznawane jako kary za złe postępowanie i grzechy toteż medycyną zajmowali się duchowni. Starożytna medycyna rejonu Międzyrzecza miała w przeważającej mierze charakter empiryczno-supranaturalistyczny z dużą domieszką astrologii. Teorie chorób wypływały z wierzeń religijnych. Powszechnie uważano, że wszelkie schorzenia są karami za grzechy, konsekwencja rzucanych uroków, parania się czarną magią, w stosowanych terapiach przeważały ofiary dla bóstw, modlitwy, magiczne formułki oraz ochronne amulety. Przyczynami trapiących ludzi chorób były w wierzeniach mieszkańców Międzyrzecza demony. Najważniejszym bóstwem związanym w wierzeniach starożytnych z medycyną była bogini Isztar. Babilońska sztuka medyczna wyszła poza swój charakter religijny. Z odnalezionych tablic zapisanych pismem klinowym (zbiory biblioteki króla asyryjskiego Sardanapala) możliwe jest odtworzenie opisów chorób dróg oddechowych, gorączek, chorób wątroby, wzroku, a także powszechnie występujących chorób wenerycznych. Leczono kałem, rośliną mandragory, stosowane było też opium^[7]. Ciekawych informacji dostarcza zbiór praw króla Hammurabiego, który zawiera kilkanaście paragrafów o treści lekarskiej^[2]:

Jeżeli lekarz wykona operację komuś nożem brązowym i go uleczy – należy zapłacić lekarzowi 10 sykli srebra. Jeżeli lekarz wykona operację komuś nożem brązowym i śmierć jego sprowadzi – należy ręce mu obciąć³.

10 sykli srebra stanowiło drogą opłatę i nie każdego stać było na leczenie. Co pozostawało więc chorym, których nie było stać na leczenie? Grecki historyk Herodot, który odwiedził w V w. p.n.e. Mezopotamię, pisze że w Babilonii zaobserwował, że chorych takich wynoszono z domu na rynek po to aby przechodnie zbliżali się do chorego, radzili mu i namawiali, aby uczynił to, co oni sami czynili w podobnej chorobie. Nie wolno było w ich kulturze bez słowa przejść obok chorego, nie zapytawszy go, co mu dolega^[4]. Na podstawie tabliczek pokrytych pismem klinowym dowiadujemy się o trzech domniemanych mechanizmach wywołujących choroby:

Pierwsza przyczyna wiązała się z bezpośrednim ukaraniem grzesznika przez boga.
Druga, najczęstsza, była następstwem rezygnacji bóstwa z obrony człowieka przed wywołującym chorobę demonem.
Trzeci mechanizm stanowił konsekwencję czarnej magii, za sprawą której zły duch przenikał do ciała człowieka i inicjował choroby. We wszystkich okolicznościach chorobę interpretowano jako karę za obrazę boga^[5].

Jak diagnozowano?

Spośród najczęściej wykonywanych wróżb najczęściej dokonywano rytuału hepatoskopii czyli oglądania wątroby ofiarnego zwierzęcia. Mieszkańcy Mezopotamii przypisywali dużą rolę wątrobie, uważanej za najgłówniejszy organ ciała. każdy, kto życzyłby sobie oględzin wątroby, przynosił do świątyni zwierzę ofiarne lub polecał je przynieść, jeśli sam był chory^[6]. Na początku ceremonii lekarz – czyli kapłan prosił boga, aby za pośrednictwem wnętrzności zwierzęcian ofiarnego objawił swoje zamiary wobec chorego. Oglądano wątrobę w jej naturalnym umiejscowieniu, starając się określić związek narządu z innymi strukturami jamy brzusznej, głównie jelitami. Potem ze zwłok wyjmowano narząd i poddawano oględzinom z każdej strony. Wbrew pozorom hepatoskopia nie spowodowała zainteresowania anatomią^[7]. Do bóstw związanych z medycyną należała bogini Isztar^[8] (bogini miłości i płodności). Na odnalezionych tabliczkach glinianych przetrwały do naszych czasów informacje dotyczące porodów, nad przebiegiem których czuwała boginka Mami. Kodeks Hammurabiego przewidywał surowe kary dla kobiet za usunięcie ciąży. Do boginki Mami^[9], opiekującej się kobietami karmiącymi piersią kierowano modły o zdrowie noworodków. Jeżeli dziecko nie było karmione piersią i zmarło, wówczas matkę uznawano za wyrodną i według prawa asyryjskiego karano obcięciem sutka^[10].

Starożytny Egipt

Informacji o medycynie egipskiej dostarczają nam przede wszystkim papirusy, m.in. papirus Smitha zawierający teksty chirurgiczne (spisany ok.1600 p.n.e.), papirus z Kahun zawierający opisy ginekologiczne i weterynaryjne (ok.2000 p.n.e.), a także papirus Ebersa zawierający teksty o chorobach wewnętrznych i środkach leczniczych (ok.1500 p.n.e.). Czytając treści papirusu Ebersa dowiadujemy się się o ziołach oraz środkach leczniczych pochodzenia zwierzęcego i mineralnego podawanych chorym w postaci zlepianych pigułek, czopków doodbytniczych, różnych maści, esencji w kroplach, kadzideł czy leczniczych kąpieli. Wiele z nich było aplikowanych doodbytniczo, inne rozpuszczano w czystej wodzie, mleku, czy alkoholu – piwie lub winie^[11]. W starożytnym Egipcie medycyna miała charakter zarówno empiryczno-racjonalny co religijny. Wierzono, że boska moc ma siłę uzdrawiania schorzeń. Skłaniało to ludzi do odwiedzania świątyń bogów: Tota, Ptaha, Apisa, bogiń Izydy oraz Sachmet oraz poszukiwania pomocy u kapłanów (nie istnieli świeccy lekarze)^[12].

Mumifikacja

Egipcjanie wierzyli, że dusza ludzka po odłączeniu od ciała po śmierci staje przed sądem Ozyrysa – władcy i sędziego dla umarłych. To właśnie on miał oceniać cnoty i grzechy każdego człowieka. Ponieważ wierzono, że dusza żyje do momentu gdy ciało ulegnie rozkładowi, starano się ciała zmarłych zabezpieczyć przed zepsuciem. W tym celu praktykowane było balsamowanie zwłok^[13]. Organem, który zawsze stanowił źródło fascynacji starożytnych Egipcjan było serce. Egipscy lekarze byli przekonani, że serce „mówi” o zdrowiu – mierzenie pulsu zapoczątkowano w epoce faraonów^[14]. Z fragmentu papirusu Ebersa czytamy:

Jeśli położyć palce na głowie, na karku, na nogach, wszędzie spotyka się serce, ponieważ naczynia przechodzą przez wszystkie części ciała

Inskrypcji (pochodząca z czasów XXII dynastii) głosiła:

Serce jest bogiem, a jego kaplicą żołądek,

zatem jak można się domyślić przyczynę wszelkich objawów chorobowych upatrywano w niestrawności.

Herodot w V wieku p.n.e. zanotował, że Egipcjanie leczą się, zażywając środki przeczyszczające powodujące wymioty oraz raz na miesiąc oczyszczają się przez trzy kolejne dni^[15]. Przypadłości natury duchowej, do których zaliczano napady epilepsji, histerię oraz inne choroby o podłożu nerwowym, będące według Egipcjan karą za ciężkie grzechy lub efektem złośliwości bogów, leczenie odbywało się za pomocą tzw. snu sakralnego czyli poprzez głęboką hipnozę. Kolejną metodą medycyny egipskiej było zjawisko magnetyzmu. Magnetyzm ten polegał na lekkim dotyku, przykładaniu dłoni do leczonego obszaru i na dmuchaniu w okolicy chorego miejsca (Egipcjanie wierzyli w tzw. tchnienie żywotne). Zabieg uleczyć miał nawet z gorączek zakaźnych^[16]. Warto też być świadomym, że słowo „farmacja” pochodzi od słowa „Pharmaki”, co po egipsku znaczy „kto zapewnia bezpieczeństwo” i jest także jednym z 300 imion boga Tota najwyższego władcy domu życia i pierwszego wtajemniczonego, przedstawionego był w postaci ibisa^[17].

Starożytna Grecja

W starożytnej Grecji sztuce lekarskiej patronowali bogowie olimpijscy: Asklepios, Artemida i Apollo. Asklepios znany jest jako ojciec: Machaona – chirurga, który uczestniczył w wojnie trojańskiej, Podalejrosa – także lekarza oraz jednej córki Higiei, która w kulturze Greków uosabiała zdrowie. Atrybutami Asklepiosa jest wąż oplatający się wokół laski podróżnej oraz czara z lekarstwem. Przy ośrodkach kultu Asklepiosa w V w p.n.e. powstała medycyna przyświątynna. Na wyspie Kos, gdzie później powstała słynna szkoła medyczna. własną działalność prowadził sam Hippokrates. Jego metoda czyli – przede wszystkim nie szkodzić – polegała na dążeniu do postawienia właściwej dla stanu pacjenta diagnozy w oparciu o obserwacje jego stanu^[18].

Hippokrates- ojciec medycyny zachodniej

Jednym z najznamienitszych medyków starożytnej Grecji był bez wątpienia Hipokrates^[19]. Przyjął on pewne reguły, które traktował jako pewniki odnośnie diagnozowania chorób oraz oceny stanu pacjentów. Hipokrates stwierdził, że

Choroby wyradzają się ze zmian pór roku, a w samych porach powstają one z gwałtownej zmiany zimna i gorąca(…)”. I

Idąc tokiem rozumowania Hipokratesa dla jednych sprzyjające zdrowiu jest lato, a dla innych zima. Hipokrates głównych przyczyn chorób doszukuje się zarówno w otoczeniu, naturze. Ojciec medycyny stwierdza, że zdrowiu człowieka szkodzą zarówno długotrwała wilgoć jak i okresy suszy, a najłagodniejszą dla zdrowia ludzi porą roku jest wiosna^[20]. Hipokrates przyczyn chorób dopatruje się w otoczeniu, żywej naturze. Stwierdza, że zdrowiu szkodzą zarówno długotrwała wilgoć jak i susza, a najzdrowszą dla ludzi porą roku jest wiosna^[21].

Innymi znanymi lekarzami starożytnej Grecji byli:

Herodikas z Selibrii (zaczął stosować terapię polegającą na leczniczych masażach, ustalił zasady dietet i zalecał codzienną gimnastykę)
Diokles z Karystos
Herofilos z Chalkedonu
Eratistratos z Keos ^[22]

STAROŻYTNY RZYM

Już od VII w p.n.e. greccy lekarze osiedlali się w Rzymie przynosząc ze sobą wiedzę i doświadczenia poznane przez medyków starożytnej Grecji. Byli więc doświadczeni i skuteczni. Dzięki temu medycyna grecka szybko podbiła Stolicę nad Tybrem. Za wielką postać uważany jest Asklepiades z Bitymi (ok.120-56 r p.n.e. który odrzucił stworzoną przez Hipokratesa patologię humoralną i wprowadził patologię solidarną. Asklepiades kierował się zasadą i leczyć szybko, bezpiecznie oraz przyjemnie^[23]. Biorąca od niego początek szkoła metodyków kierowała się teorią leczenia założyciela. W starożytnym Rzymie powstało pierwsze dzieło poświęcone wyłącznie środkom leczniczym autorstwa Pedaniosa Dioskuridesa (I w n. e.) oraz wielkie dzieło encyklopedyczne Korneliusza Celcusa „Artes”. Zawarte w dziele 8 ksiąg „De medicina” zawiera całą ówczesną antyczną wiedzę medyczną.^[24] Korneliusz Celsus to nie jedynie medyczny encyklopedysta, zgromadziłon także wiedzę w zakresie umiejętności chirurgicznych swoich czasów. Był praktykującym lekarzem, przede wszystkim chirurgiem o bardzo wysokich standardach etycznych. Dioskurides sugerował, że medycy powinni skoncentrować maksymalnie swoją uwagę na mniejszej liczbie pacjentów, aby zapewnić im jak najlepszą opiekę, nawet gdyby ich zarobek znacznie się z tego względu zmniejszył^[25]. Medycyna w starożytnym Rzymie nie była już związana z religią, sferą duchową. Od samego początku schorzeniom przypisywano tylko i wyłącznie naturalne pochodzenie. Jej rozwój gwałtownie nasilił się w II wieku. Do stolicy Włoch przybył wtedy m.in. Galen. Autor znany ze swoich wykładów i prac w dziedzinie anatomii (której w Grecji uczono się na zwierzętach). Znaleziska wykopaliskowe przyrządów chirurgicznych odnalezionych w Pompejach pozwalają stwierdzić, że poziom medycyny był dość wysoki^[26].

Galen (ok 130 – 201)

Był wybitnym praktykującym lekarzem, pisarzem medycznym oraz doskonałym nauczycielem przyszłych adeptów sztuki medycznej. Galen nabierał wprawy lecząc gladiatorów w Pergamonie, skąd pochodził. Był także lekarzem samego cesarza Marka Aureliusza. Przy procesach diagnostycznych przywiązywał ogromną wagę do badania tętna i oglądania moczu pacjenta. Niezwykle cenny jest wkład Galena w terapię. To właśnie on zauważył, że zależnie od postaci, sposobu roztarcia czy skondensowania, w jakiej lek jest przyjmowany przez pacjenta, zależy jego działanie, długość efektu terapeutycznego^[27]. Wprowadza on nowe postacie leków – proszki, wyciągi roślinne, nalewki na alkoholu, wodzie, occie i winie, a także różne mazidła do stosowania na skórę^[28]. Do dziś funkcjonuje w języku związek wyrazowy „preparaty galenowe”. Wygłaszał publicznie okonywał powszechnioe dostępnych dla ludzi publicznych odczytów medycznych, a także publicznych pokazów sekcji anatomicznych na zwierzę̨tach,. Medyk jest autorem traktatów medycznych^[29]. Jego autorskie, dokładne opisy zranień, uczuleń na skórze, przykłady przeprowadzanych poważniejszych operacji (np. resekcji mostka czy resekcji żebra w ropniaku opłucnej), oraz przede wszystkim szczegółowa i pokaźna wiedza anatomiczna stały się podstawami wiedzy w zakresie sztuki medycznej dla lekarzy średniowiecznych. Dopiero późniejsze rewolucyjne dzieło wielkiego anatoma Andreasa Vesaliusa pt. „De humani corporis fabrica” (1543) ujawniło część błędów Galena (wynikające z faktu przeprowadzania przez niego wszystkich sekcji na zwierzętach)^[30].

BIBLIOGRAFIA

^[1] „Historia medycyny” T. Brzeziński – Wprowadzenie do historii medycyny, s.11

„Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski – Medycyna najdawniejszych cywilizacji, s.17

https://pl.wikipedia.org/wiki/Medycyna_starożytna

* https://sjp.pwn.pl/slowniki/mag.html

** https://ownetic.com/cytaty/lekarze-zapisuja-lekarstwa

***https://wielkahistoria.pl/nigdy-tak-wielu-nie-zawdzieczalo-tak-wiele-tak-nielicznym-najslynniejsze-slowa-churchilla-wcale-nie-dotyczyly-polakow/

^[2] „Dzieje” Herodot, 2004 PWN

^[3] „Odyseja” Homer /17,382-384/

^[4] „Iliada” Homer /11,514-515/

^[5] „Dzieje” (księga II Euterpe) Herodot, 2004 PWN

^[6] Wybrane wydarzenia z historii medycyny ze szczególnym uwzględnieniem raka cz. I

NOWOTWORY Journal of Oncology 2013, volume 63, number 3, 257–262 DOI: 10.5603/NJO.2013.0007 © Polskie Towarzystwo Onkologiczne ISSN 0029–540X www.nowotwory.viamedica.pl

„Od chińskiego cesarza Huang Di i Imhotepa — lekarza faraona Dżesera (ok. 2700 p.n.e.) do Paracelsusa (1493–1541)” Richard F. Mould, s.259

^[7] „Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski, s.19

„Historia Medycyny” T. Brzeziński, s.28

„Historia medycyny”, T. Brzeziński – Pierwsze wzmianki o lekach z Sumeru, s.158

„Historia medycyny”, T. Brzeziński – Inne rodzaje leków naturalnych. Koproterapia, s.168

Choroby nękające Babilończyków https://absta.pl/medycyna-staroytnej-mezopotamii.html.

^[8] „Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski, s.19

Wolski, PZWS, Warszawa 1959, s.14-15

https://pl.wikipedia.org/wiki/Medycyna_starożytna

„Lekarz w starożytnym Rzymie” M. Debita, s.228

65439/014_Debita_Magdalena_Lekarz_w_starozytnym_Rzymie.pdf

https://www.e-historia.com.pl/78-historia-w-zrodlach/starozytnosc/cywilizacje-starozytnego- wschodu/854-1-1-kodeks-prawa-krola-babilonskiego-hammurabiego

Kodeks króla Hammurabiego https://absta.pl/medycyna-staroytnej-mezopotamii.html

http://repozytorium.uni.wroc.pl/Content/

^[9] „Historia medycyny”, T. Brzeziński – Chirurgia w najstarszych cywilizacjach, s.187

^[10] „Dzieje” Herodot 2004

^[11] „Historia Medycyny” Tadeusz Brzeziński, s.23, s.28

^[12] „Historia Medycyny” T. Brzeziński – Zabiegi rytualne s.186

^[13] „Medycyna starożytnej Mezopotamii” Jerzy Supady, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, s.14

^[14] „Religia Babilonii i Asyrii” Theophilus Goldridge Pinches, s.60

„Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski s.19

^[15] https://pl.wikipedia.org/wiki/Ninhursag

^[16] „Medycyna starożytnej Mezopotamii” J. Supady, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.psjd-372eed7b-6a6c-42ac-a11e-ea13c2fcdcf8/c/03_Supady.pdf

^[17] „Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski s.19

^[18] „Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski s.20

^[19] „Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski s.20

„Historia Medycyny” T. Brzeziński s.56

^[20] „Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski, s.20

„Historia medycyny” T. Brzeziński, s.31

„Medycyna w starożytnym Rzymie” Małgorzata Anna Woch, https://anthropos.pl/2017/10/13/medycyna-starozytnym-rzymie/

^[21] „Dzieje” Herodot 2004 PWN

^[22] „Profilaktyka i leczenie chorób zakaźnych w starożytnym Egipcie” Joanna Myślińska Aleksandra Banera

http://www.histurion.pl/historia/starozytnosc/egipt/medycyna_w_starozytnym_egipcie.html

^[23] https://historia.org.pl/2018/08/28/krotka-historia-farmacji/

^[24] „Czystość i brud. Higiena w starożytności” Walentyna K. Kopralska, Wojciech Ślusarczyk

„Wprowadzenie do medycyny” Zbigniew Domosławski s.22-26

„Historia Medycyny” T. Brzeziński, s. 59

^[25] „Historia medycyny”, T. Brzeziński – Rola leku w koncepcjach terapeutycznych Hipokratesa, s.169

^[26] J. Iwańska, „Przyczyny, zapobieganie i leczenie chorób epidemicznych w starożytnej Grecji i Rzymie”, s. 223.

„Koncepcje zdrowia i choroby w starożytnej kulturze klasycznej i w ujęciu biblijnym. Próba porównania” („Rozumienie zdrowia i choroby w starożytnej Grecji”) Ks. Artur J. Katolo, s.59

http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-584711b0-da3e-4209-b956-bfe3ab0926ae/c/Katolo Koncepcje_zrdowia_i_choroby_w_starozytnej_kulturze_klasycznej_i_ujeciu_biblijnym_proba_porownania.pdf

^[27] J. Iwańska, „Przyczyny, zapobieganie i leczenie chorób epidemicznych w starożytnej Grecji i Rzymie”, s. 223

^[28] http://zyciestarozytnych.blogspot.com/2017/05/normal-0-21-false-false-false-pl-x-none.html

^[29] „Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski s.28

^[30] „Wprowadzenie do medycyny” Z. Domosławski s.28

^[31] „ARTIFEX MEDICINAE”, CZYLI O CELSUSIE I „DE MEDICINA” s.10, J. Krajewska

^[32] „Historia medycyny”, T. Brzeziński: „Chirurgia w najstarszych cywilizacjach”, s.187; „Chirurgia Hipokratesa”s.192

^[33] „Historia medycyny”, T. Brzeziński – Galen wielki reformator lecznictwa i lekoznawstwa, s. 170

^[34] „Historia medycyny”, T. Brzeziński – Dawne terapie. Lek i jego formy, sposoby wytwarzania i dystrybucji, A. Drygas, s.158

^[35] „Historia medycyny”, T. Brzeziński – Galen, s.195

^[36] „Andreas Vesalius i jego wielkie dzieło: De humani corporis fabrica” (2013) Kazimierz S. Jędrzejewski, s.155 (streszczenie)